Serbest Ticaret Anlaşması Nedir? (E-Ticaret için Önemi)

Küresel ticaret dinamiklerinin hızla değiştiği günümüzde, işletmelerin yeni pazarlara erişim sağlaması artık yalnızca lojistik kapasiteyle sınırlı değildir. Yüksek gümrük vergileri, karmaşık dış ticaret prosedürleri ve ithalat kısıtlamaları, dijitalleşen ticaret ortamında dahi büyümeyi yavaşlatan önemli engeller arasında yer almaktadır. Serbest ticaret anlaşmaları, tam da bu noktada devreye girerek e-ticaret yapan işletmelere daha düşük maliyetle, daha hızlı ve sürdürülebilir biçimde uluslararası pazarlara açılma imkânı sunmayı amaçlar.

Bu içeriğimizde, serbest ticaret anlaşmasının ne olduğunu, e-ticaret işletmeleri açısından stratejik önemini detaylı bir şekilde ele aldık. Keyifli okumalar dileriz!

Serbest Ticaret Anlaşması Nedir?

Serbest ticaret anlaşması (STA), ülkeler arasındaki ekonomik engelleri kaldırarak mal ve hizmet akışını kolaylaştıran uluslararası bir düzenlemedir. Taraf ülkeler, mutabakata vararak birbirlerine uyguladıkları gümrük vergilerini ve ticari engelleri kaldırmakta veya azaltmaktadır. Serbest ticaret kapsamında ülkeler arasında mal ve hizmet ticareti daha kolay şekilde ve düşük maliyetlerle gerçekleştirilmektedir. 

Serbest Ticaret Kanunu Nedir?

Serbest Ticaret Kanunu, ülkeler arasında ticareti kolaylaştırmak amacıyla yapılan anlaşmalara dair detayları içermektedir. Türkiye’de serbest ticaret anlaşmalarının yürürlüğe girme ve uygulanma süreci, Anayasa’nın 90. maddesine uygun olarak gerçekleşmektedir. Serbest Ticaret Anlaşması Kanunu’nun metni önce ilgili ülkeler arasında müzakere edilerek imzalanmakta, ardından Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafından kabul edilen uygun bulma kanunu ile iç hukukta onaylanmaktadır. Cumhurbaşkanının nihai onayı alındığında serbest ticaret anlaşması Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmektedir. STA kapsamında kararlaştırılan gümrük vergisi muafiyetleri ve diğer ekonomik ayrıcalıklar ise 474 sayılı Kanun’un sağladığı yetkiye dayanarak idari düzenlemelerle hayata geçirilmektedir.

Serbest Ticaret Anlaşmasının Önemi

Modern dönemin küresel ekonomisinde serbest ticaret anlaşmasının önemi giderek artmaktadır. Ülkeler, rekabet güçlerini korumak ve artırmak için serbest ticaret anlaşmalarını stratejik bir araç olarak kullanmaktadır. İhracatçılar ise bu sayede yeni pazarlara ve fırsatlara ulaşmaktadır. Gümrük engellerinin kaldırılması ile yerli üreticiler, ürünlerini yabancı pazarlarda daha rekabetçi fiyatlarla satabilmektedir. Böylelikle ihracat ve ekonominin büyümesine de katkı sunulmaktadır. 

İthalat üzerindeki kısıtlamaların ortadan kalkması ile tüketiciler, daha fazla ürün çeşidine ve daha uygun fiyatlara ulaşabilmektedir. Özellikle Türkiye gibi büyüyen piyasalar için farklı ülkelerden kaliteli ve uygun maliyetli ham madde veya tüketim malı ithal edebilmek, sanayi üretimini ve tüketici refahını artıran bir faktördür.

Serbest ticaret anlaşmaları, aynı zamanda uluslararası ticarette de rekabet avantajı sağlamaktadır. Dünyada birçok ülke, çeşitli bloklar ve anlaşmalar yoluyla karşılıklı ticaret süreçlerini kolaylaştırmaktadır. Üstelik bir ülkenin STA ağını geniş tutması, firmalarının rakip ülkelere göre avantajlı konumda olmasını da sağlamaktadır. Aksi takdirde ilgili ülkelerde ihracatçılar yüksek gümrük duvarlarıyla karşılaşabilmekte ve pazar paylarını kaybedebilmektedir. 

Serbest ticaret anlaşmaları, sadece tarifelerin kaldırılması ile de sınırlı olmamaktadır. Günümüzde bu tür anlaşmalar; sıklıkla hizmet ticareti, yatırımların karşılıklı korunması, fikri mülkiyet hakları, hükûmet ihalelerine erişim ve teknik standartların uyumu gibi konularda da hükümler içermektedir. 

Öte yandan ikili veya çok taraflı anlaşmaların diplomatik alanda da ilişkileri güçlendirmesi, STA’ların politik ve stratejik açıdan değerini ispatlar niteliktedir. Ticari bağların güçlenmesi, ülkeler arasında daha yakın siyasi ilişkiler kurulmasına zemin hazırlamakta ve iş birliğini güçlendirmektedir. Karşılıklı ticaretin yoğun olduğu ülkeler, anlaşmazlıkları diyalogla çözme ve istikrarlı ilişkiler sürdürme eğilimindedir. Bu durum, uzun vadede bölgesel ve küresel barışa katkı sağlayabilmektedir.

Serbest Ticaret Anlaşmasının E-Ticaret Yapanlar için Önemi

E-ticaretin dinamik yapısı, coğrafi sınırlamaları neredeyse ortadan kaldırmaktadır. Bu da lojistik ve dijital altyapıya yatırım yapan firmaların serbest ticaret anlaşması kapsamındaki farklı ülkelere rahatlıkla ürün veya hizmet satabilmesine imkân tanımaktadır. Gümrük engellerinin ortadan kalkması, dijital platformların küresel ölçekte rekabet gücünü artırmakta ve yeni iş modellerini teşvik etmektedir. 

Serbest Ticaret Anlaşmaları Neden Yapılır?

Ülkelerin serbest ticaret anlaşması yapmak istemelerinin pek çok sebebi bulunmaktadır. Bu gerekçeler şu şekildedir:

• Bu anlaşmaların yapılma nedenlerinden ilki karşılıklı ekonomik fayda sağlamaktır. Ticari engellerin bertaraf edilmesi ile ihracatçılar, maliyetlerini düşürmekte ve daha geniş pazarlara erişebilmektedir. Benzer şekilde tüketiciler de ithal malları daha uygun fiyatlarla satın alarak refah seviyelerini yükseltebilmektedir.
• Ülkelerin serbest ticaret anlaşması imzalamalarının bir diğer sebebi de uluslararası rekabet gücünü koruma ve artırma hedefleridir. Dünyanın dört bir yanından farklı ülkeler, benzer STA’lar imzalayarak kendi üreticilerine pazar çeşitliliği yaratmaya çalışmaktadır. Bu süreçte herhangi bir ülkenin anlaşma dışında kalması, o ülkenin firmalarının dezavantajlı bir konuma düşmesine yol açabilmektedir. 
• Serbest ticaret anlaşmaları, diplomatik ve siyasi ilişkilerin geliştirilmesinde de rol oynamaktadır. Ortak çıkarlar çerçevesinde müzakereler yürütmek, ülkeler arasındaki bağı güçlendirebilmektedir. 

Serbest ticaret anlaşmalarının sağladığı bu faydalar, ülkeler arası anlaşmalar yapılmasını teşvik etmektedir. Anlaşma sahibi olmayan ülkelerin nispeten dezavantajlı konuma düşmesi de hükümetleri bu anlaşmalara dâhil olmaya yönlendirmektedir. 

Serbest ticaret anlaşmaları, iki ülke arasında yapılabildiği gibi çok taraflı olarak da imzalanabilmektedir. Taraf ülkeler, başta sanayi olmak üzere pek çok sektörde gümrük vergilerini ve ithalat kotalarını karşılıklı olarak sıfırlamakta ya da azaltmaktadır. Özellikle tarım ürünleri, pek çok ülkede serbest ticaret anlaşması kapsamına alınırken benzer sektörlerde kademeli liberalizasyon veya belirli istisna uygulamaları da söz konusu olabilmektedir. Menşe kuralları da bu tür mutabakatların ayrılmaz bir parçasıdır. Bu şekilde ürünlerin menşesi (kökeni) tanımlanarak diğer ülkelerden gelen ürünlerin haksız şekilde serbest ticaret anlaşması avantajlarından faydalanması engellenmektedir.

Serbest Ticaret Anlaşmasının Avantajları Nelerdir?

Serbest ticarete geçiş sebebi ile artan rekabet ortamı, ihracatçıları yeni pazar arayışlarına yönlendirmekte ve üretim ölçeğini büyütmektedir. İlgili anlaşmanın taraflara sağlayabileceği diğer faydalar ise şu şekildedir:

• İhracat Artışı ve Pazar Erişimi: STA’lar, ihracat/e-ihracat yapmak isteyen firmalara vergi muafiyeti veya düşük gümrük tarifeleri sağlayarak yabancı pazarlara girişte rekabet gücünü yükseltmektedir.
• Daha Uygun İthalat Fiyatları: İthalatta tarifelerin azaltılması, üreticilerin ham madde maliyetini düşürmekte ve nihai ürün fiyatlarını aşağı çekmektedir. Bu durum, özellikle yüksek girdisi olan sektörler için ciddi bir avantaj oluşturmaktadır.
• Tüketici Refahı: Artan ürün çeşitliliği ve azalan fiyatlar, tüketicilerin satın alma gücünü artırmaktadır. Bu etki, TÜFE üzerinde de olumlu bir baskı yaratarak enflasyonun kontrol altında tutulmasına yardımcı olmaktadır.
• Yatırım ve İstihdam: Geniş pazarlara erişim imkânı, yabancı yatırımcıların ilgisini çekmekte ve ülkede yeni projelerin önünü açmaktadır. Üretim kapasitesindeki artış ise istihdamı desteklemektedir.
• Teknoloji ve Know-How Transferi: Uluslararası ticari iş birliği, firmalar arasındaki etkileşimi artırarak yeni teknolojilerin ve yönetim anlayışlarının ülkeye taşınmasına katkı sağlamaktadır.
• Güçlü Diplomatik İlişkiler: Yoğun ticari bağlar, ülkeler arasındaki siyasi ve diplomatik yakınlaşmayı kolaylaştırmakta, böylece stratejik iş birliklerini geliştirmeye zemin hazırlamaktadır.

Serbest ticaret anlaşmaları, söz konusu avantajları ile ülkelerin ekonomik performansını ve sosyal refah düzeyini ileriye taşımaya ciddi bir katkı sunmaktadır. Rekabetçi küresel pazarlara açılmak isteyen her ülke, ilgili anlaşmalara taraf olarak bu fırsatlardan maksimum düzeyde yararlanmayı hedeflemektedir.

Serbest Ticaret Anlaşmasının Dezavantajları Nelerdir?

Serbest ticaret anlaşmaları, avantajlarının yanı sıra birtakım dezavantajlar da barındırmaktadır. Ekonomik açıdan bakıldığında serbest ticaret anlaşmalarının rekabeti keskinleştirmesi, bazı yerli sektörleri zor durumda bırakabilmekte ve devlet bütçesine yansıyan vergi kayıplarına neden olabilmektedir. Ayrıca ticaretin serbestleşmesi ithalata bağımlılığı artırarak dış ticaret açığı riskini de beraberinde getirmektedir. Serbest ticaret anlaşmalarının dezavantajları şu şekildedir:

• Yoğun Rekabet Baskısı: Serbest ticaret anlaşması olan ülkeler, daha ucuz veya kaliteli ithal ürünler sunarak yerli firmaların pazar paylarını kaybetmesine neden olabilmektedir. 
• Dış Ticaret Açığı Riski: İhracat kadar farklı ülkeden ürün alımının da kolaylaşması, ithalat hızını artırarak dış ticaret dengesini olumsuz etkileyebilmektedir.
• Kamu Gelirlerinde Azalma: Gümrük vergileri, pek çok ülke için önemli bir gelir kalemi olmaktadır. Bu vergilerin azaltılması veya sıfırlanması, devlet bütçesinde açık yaratma potansiyeline sahiptir.
• Hassas Sektörlerin Zarar Görmesi: Özellikle tarım ve hayvancılık gibi stratejik veya korunmaya muhtaç sektörler, uluslararası rekabette tutunamayarak gerileyebilmektedir.
• Menşe Kuralları ve Bürokrasi: STA’lardan yararlanmak isteyen işletmeler, ürünlerin menşesini kanıtlamak ve belge düzenlemek zorunda olduğundan ek bürokratik yüklerle karşılaşabilmektedir.

Serbest ticaret anlaşması dezavantajları, söz konusu uygulamanın her zaman sorunsuz olmadığını göstermektedir. Dolayısıyla ülkeler, serbest ticaret anlaşması imzalarken hassas sektörleri koruyacak özel hükümler koyabilmekte ve ticaret dengesini gözetmek için çeşitli önlemler alabilmektedir.

Türkiye’nin Taraf Olduğu Başlıca Serbest Ticaret Anlaşmaları

Türkiye, uluslararası ticaret stratejisi kapsamında birçok ülke ve bölgesel blok ile serbest ticaret anlaşmaları imzalamaktadır. Bu anlaşmalar, Türk ihracatçıların Avrupa’dan Asya’ya, Afrika’dan Amerika’ya geniş coğrafyalarda daha düşük maliyetlerle mal satması için uygun zemini hazırlamaktadır. Aynı zamanda Türkiye’nin dış ticaret dengesini şekillendirmekte ve coğrafi olarak çeşitlilik sağlayarak ekonomik riskleri yaymaktadır.

Gümrük Birliği Anlaşması

Gümrük Birliği Anlaşması, Türkiye ile Avrupa Birliği (AB) arasında 1995 yılında imzalanmış ancak, 1996’da yürürlüğe girmiştir. Her ne kadar klasik bir serbest ticaret anlaşması niteliği taşımasa da sanayi ürünlerinde gümrüklerin sıfırlanmasını öngörmekte ve dış ticaret politikasının AB ile uyumlu hâle getirilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu anlaşma sayesinde Türkiye menşeli ürünler, AB pazarına gümrüksüz giriş yapabilmekte ve Avrupa malları da aynı koşullarda ülkemizde sunulabilmektedir. Özellikle tekstil ve otomotiv gibi sektörler, gümrük birliği ile elde ettikleri avantaj sayesinde ihracat rakamlarını ciddi ölçüde artırmaktadır. 

Avrupa Serbest Ticaret Birliği (EFTA)

Avrupa Serbest Ticaret Birliği (EFTA); İsviçre, Norveç, İzlanda ve Lihtenştayn’ın oluşturduğu bir ekonomik birliği ifade etmektedir. Türkiye, EFTA ülkeleriyle 1991 yılında bir serbest ticaret anlaşması imzalamıştır. Anlaşma kapsamında sanayi ürünlerindeki gümrük vergileri tamamen kaldırılmış, işlenmiş tarım ürünleri için tarife indirimleri uygulanmış, balıkçılık ve su ürünleri ticareti ise belirli düzenlemelere tabi tutulmuştur. Zaman içerisinde güncellenen anlaşma, 2018 yılında kapsamlı bir revizyondan geçmiştir. Güncelleme ile hizmet ticareti, fikri mülkiyet hakları, kamu alımları ve sürdürülebilir kalkınma gibi yeni alanlar anlaşmaya dâhil edilmiştir.

Türkiye – İngiltere Serbest Ticaret Anlaşması

Birleşik Krallık’ın Avrupa Birliği’nden ayrılmasının (Brexit) ardından Türkiye ile İngiltere, 29 Aralık 2020‘de bir serbest ticaret anlaşması imzalamıştır. 20 Nisan 2021’de resmî olarak yürürlüğe giren anlaşma ile taraflar arasında gümrük vergileri sıfırlanmış, tarım ürünlerinde ise ihracatın büyük bölümü vergi muafiyetinden yararlanmıştır. Önceki gümrük birliği düzeninden farklı olarak menşe bazlı ticaret sistemi benimsenmiş, serbest dolaşım yerine menşe beyanı zorunlu hâle gelmiştir.

Gelişmekte Olan 8 Ülke (D-8) Tercihli Ticaret Anlaşması

Türkiye, İran, Pakistan, Bangladeş, Malezya, Mısır, Nijerya ve Endonezya’nın üye olduğu Gelişmekte Olan 8 Ülke (D-8), 1997 yılında ekonomik iş birliğini güçlendirmek amacıyla kurulmuştur. Üye ülkeler arasında ticareti artırmak için 2006 yılında D-8 Tercihli Ticaret Anlaşması imzalanmış; ancak yeterli ülkenin onay sürecini tamamlamaması nedeniyle 1 Temmuz 2016‘da fiilen uygulanmaya başlanmıştır. Anlaşma, sanayi ve tarım ürünleri başta olmak üzere belirli ürünlerde gümrük vergilerinin düşürülmesini ve ticari engellerin azaltılmasını hedeflemektedir. Ancak Bangladeş ve Mısır, menşe kuralları üzerindeki anlaşmazlıklar nedeniyle hâlâ ilgili serbest ticaret anlaşmasını onaylamamıştır.

Ekonomik İş Birliği Örgütü (ECO) Tercihli Ticaret Anlaşması

Ekonomik İş Birliği Teşkilatı (EİT); Türkiye, İran, Pakistan, Afganistan, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’ın üye olduğu bir bölgesel iş birliği örgütüdür. Üye ülkeler arasındaki ticareti artırmak amacıyla EİT Ticaret Anlaşması (ECOTA), 17 Temmuz 2003’te Pakistan’ın başkenti İslamabad’da imzalanmıştır. Anlaşmaya Türkiye, İran, Pakistan, Afganistan ve Tacikistan taraf olmuştur.

ECOTA, gümrük tarifelerinin kademeli olarak düşürülmesini ve üye ülkeler arasında ticaretin kolaylaştırılmasını hedeflemektedir. Ancak anlaşmanın yürürlüğe girmesi için gerekli olan tüm onay süreçleri tamamlanmadığından fiili olarak uygulanmamaktadır. Buna rağmen Türkiye ve diğer taraf ülkeler, ticari iş birliğini geliştirmek için farklı mekanizmalar üzerinde çalışmaya devam etmektedir.

Türkiye Hangi Ülkeler ile Serbest Ticaret Anlaşması İmzalamıştır?

Türkiye’nin imzaladığı anlaşmalar, ihracatı çeşitlendirmenin yanı sıra global ölçekteki ekonomik dalgalanmalara karşı koruyucu bir rol de üstlenmektedir. Zira farklı bölgelerle ve çeşitli sektörlerle ticari bağların güçlendirilmesi, ülkenin kalkınma hedeflerini desteklemektedir. Türkiye’nin serbest ticatet anlaşması imzaladığı ülkelerden bazıları şunlardır:

• Arnavutluk,
• Birleşik Arap Emirlikleri,
• Birleşik Krallık (İngiltere),
• Bosna Hersek,
• EFTA (İsviçre, Norveç, İzlanda ve Lihtenştayn),
• Faroe Adaları,
• Fas (Fas Krallığı),
• Filistin,
• Güney Kore (Kore Cumhuriyeti),
• Gürcistan,
• İsrail,
• Karadağ,
• Kosova,
• Kuzey Makedonya,
• Malezya,
• Mısır (Mısır Arap Cumhuriyeti),
• Moldova,
• Morityus,
• Sırbistan,
• Singapur,
• Şili,
• Tunus,
• Venezuela.

Ayrıca Ukrayna, Katar, Lübnan ve Sudan ile imzalanan serbest ticaret anlaşmaları da bulunmaktadır. Ancak ilgili ülkelerde onay süreçleri tamamlanmadığından söz konusu anlaşmalar henüz yürürlüğe girmemiştir. Türkiye, mevcut STA ağını genişletmek üzere başka ülkelerle de müzakereler yürütmekte ve küresel ticari entegrasyonunu derinleştirmeye devam etmektedir.

Serbest Ticaret Anlaşması ile İlgili Sıkça Sorulan Sorular

Ticaretin Serbestleştirilmesi Nedir?

Ticaretin serbestleştirilmesi, ülkeler arasındaki ithalat ve ihracat kısıtlamalarının hafifletilmesi veya tamamen kaldırılması anlamına gelmektedir. Bu süreçte uygulanan gümrük vergileri, kotalar, tarife dışı engeller gibi bariyerler azaltılmakta veya tamamen ortadan kaldırılmaktadır. Bu noktada amaç, mal ve hizmetlerin serbestçe dolaşımını sağlamaktır. Serbest ticaret anlaşmaları veya gümrük birlikleri gibi mutabakatlar, bu serbestleşmeyi hayata geçirmektedir. 

Serbest Ticaret Anlaşması ile Gümrük Birliği Arasındaki Fark Nedir?

Serbest ticaret anlaşması (STA) ile taraf ülkeler arasındaki gümrük vergileri kaldırılmakta veya azaltılmaktadır. Ancak her ülke, üçüncü taraflarla ticaret yaparken kendi gümrük politikalarını belirleme hakkını korumaktadır. Gümrük Birliği ise yalnızca taraf ülkeler arasındaki gümrük vergilerini kaldırmakla sınırlı kalmamaktadır. Taraflar için üçüncü ülkelere karşı ortak bir dış ticaret politikası ve ortak gümrük tarifesi uygulamak zorunlu hâle gelmektedir. Bu nedenle gümrük birliği üyesi ülkeler, kendi başlarına serbest ticaret anlaşmaları yapamamakta ve dış ticaret politikalarını bağımsız olarak belirleyememektedir. 

Bir Ürünün Hangi Serbest Ticaret Anlaşması Kapsamında Olduğunu Nasıl Öğrenebilirim?

Bir ürünün hangi serbest ticaret anlaşması kapsamı içinde yer aldığını öğrenmek için GTİP (Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu) kodunun belirlenmesi gerekmektedir. Ardından Ticaret Bakanlığı veya ilgili kurumların yayımladığı serbest ticaret anlaşması metinleri ve eklerini inceleyerek ürünün anlaşma kapsamında olup olmadığı teyit edilebilmektedir. Ayrıca, gümrük müşavirleri ya da uzman danışmanlık firmaları, menşe kuralları ve tarife çizelgeleri konusunda işletmelere destek verebilmektedir.

Serbest Ticaret Anlaşmaları Tüketici Fiyatları Üzerinde Nasıl Bir Etkiye Sahiptir?

Serbest ticaret anlaşmalarının tüketici fiyatlarına etkisi, genellikle fiyat avantajı olarak kendini göstermektedir. Gümrük vergilerinin kaldırılmasıyla ithal ürünlerin raflardaki nihai maliyeti düşmekte, bu durum da Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) üzerinde aşağı yönlü bir baskı yaratabilmektedir. Tüketiciler, bu sayede çeşitli ürünlere daha uygun fiyatlarla erişerek alım güçlerini artırmaktadır. Aynı zamanda iç pazarda artan rekabet baskısı, yerli üreticileri maliyetlerini düşürmeye veya hizmet kalitesini artırmaya zorlamakta; bu da tüketicinin lehine bir piyasa yapısını desteklemektedir.

Serbest Ticaret Anlaşması Kapsamında Hangi Ürünler veya Hizmetler Vergiden Muaf Tutulur?

Her serbest ticaret anlaşmasının kendine özgü tarife indirim çizelgeleri ve menşe kuralları bulunduğundan hangi ürün veya hizmetlerin tamamen vergiden muaf tutulduğu da anlaşmaya göre değişmektedir. Genellikle sanayi ve tarım ürünleri, STA’lardan en çok yararlanan kategoriler olmaktadır. Anlaşma metninde yer alan tarife tabloları, hangi ürünlerin ne ölçüde vergi indirimine tabi olduğunu göstermektedir. Ayrıca hizmet ticareti bazen kapsam dâhilinde yer almakta bazen ise sınırlı hükümlerle düzenlenmektedir.